43   حسن زرین‌قلم (سده 14 ه.ق)

اثر حاضر با نوشتار «یا علی مدد یا مولای درویشان»، پیشینه نقاشیخط مدرن ایران را نشان می‌دهد تا سندی بر اهمیت تاریخی و ریشه‌های هنری این ژانر پرطرفدار از هنر معاصر ایران باشد. این پیشینه دست‌کم به اواسط قرن ۱۳ هجری شمسی، بیش از صد سال پیش، بازگشته و تلاش‌های خلاقانه خوشنویسان ایرانی آن عصر را دربرمی‌گیرد که عناصر نقاشانه و نقشمایه‌های تصویری را با خوشنویسی فارسی به زیبایی در هم می‌آمیزد.

تعداد زیادی از نقاشیخط‌های معاصر را می‌توان ادامه تجربه‌هایی دانست که در سنت خوشنویسی، با عنوان کلی خطوط تفننی شناخته می‌شدند. لفظ «تفنن» نشان‌دهنده حدود و ثغوریست که خوشنویسی کلاسیک را همچون صناعتی جدی، از بازی‌های مفرح با اشکال خوشنویسانه جدا می‌کرده است. یکی از این تفنن‌ها که حسن زرین‌قلم، نقاش، شاعر، خوشنویس و تصویرگر عصر قاجار در آن مهارتی ویژه داشت، خطی موسوم به گلزار است. «هرگاه خطی چون نستعلیق را جلی (درشت) نویسند و سپس داخل (بخش مرکبی) حروف، کلمات و خصوصاً بخش‌های تمام قلم و پهن را با گل، برگ و غنچه نقاشی و تزیین کنند»، گونه‌ای خط پدید می‌آید که به آن گلزار می‌گویند»[1]. در این خط که محتوایی عمدتاً مذهبی و شیعی دارد عناصر تزیینی از اطراف حروف به داخل آن‌ها منتقل می‌شوند. به طوری که معلوم نیست نقاشی، خط را نوشته یا خط، نقاشی را کشیده است؟ در اثر این جابه‌جایی، اسلیمی‌ها و نقوش تزیینی به مرکز اثر یعنی سطوحی که قرار بوده با پهنای قلم پر شوند رفته و حاشیه، با خط تزیین می‌شود؛ خطوطی با قلم ریزتر، از نسخ و ثلث گرفته تا شکسته و تعلیق و… که گاهی در کنار نقوش تزیینی به فضای داخلی حروف درشت هم وارد می‌شوند. بدین ترتیب لازم است که خطاط علاوه بر نقاشی، بر انواع خطوط هم تسلط داشته باشد؛ هنری که حسن زرین‌قلم  به اعلا درجه از آن برخوردار بود. او به هفت قلمِ خط و کتابت طغراهاى تزیینى تسلط کامل داشت، خطوط را با هم ترکیب می‌کرد و در درونشان تصاویر مذهبى می‌کشید.

آنچه در خط گلزار جلب نظر می‌کند، از میان رفتن فاصله میان نقوش، اسلیمی‌ها، چهره‌ها و بدن‌های مینیاتوری با خط نستعلیق است. خطی که به دلیل منحنی‌های فرمی و برخی نسبت‌های هندسی در مقایسه با دیگر خطوط اسلامی، به اشکال تزیینی برگرفته از طبیعت و نیز شاکله اندام انسان، نزدیک‌تر است. به طور کلی میان اندام‌های استیلیزه (مختصر شده) در نگارگری ایرانی و اشکال انتزاعی حروف که الگوهای زیبایی را از هندسه اندام آدمیزاد اخذ کرده‌اند، رابطه تنگاتنگی برقرار است که خط گلزار با درهم بردن هرچه بیشتر آن‌ها، بر این نزدیکی تأکید بیشتری می‌گذارد. نتیجه، بافتی همگن از نقوش منحنی با رنگ‌های گرم است که یکدستی فرش ایرانی را تداعی و تصویر می‌کنند.

حسن زرین‌قلم، از چهره‌های پیشگام این شاخه خوشنویسی است که یکی از منابع اصلی و الهام‌بخش نقاشیخط مدرن ایران به شمار می‌رود.

[1] . قلیچ‌خانی، حمیدرضا؛ فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی.