معین مصور یکی از بزرگترین و مهمترین نقاشان دوره صفویه و خوش‌قریحه‌ترین شاگرد رضا عباسی و جزو آخرین میراث‌داران سنت هنری دوران صفویه است. او به عنوان نماینده سبک اصفهان در نیمه دوم قرن یازدهم ه. ق شناخته می‌شود.

زمان طولانی فعالیت هنری (حدود هفتاد سال بین سال‌های ۱۰۴۳ تا ۱۱۰۸ ه. ق) به او این فرصت را داد تا مجموعه‌ای‌ غنی از آثار تولید کند که از لحاظ تعداد با کارهای استادش رضا عباسی برابری می‌کند. این آثار اکنون در کتابخانه‌ها و موزه‌های مهم دنیا مانند موزه بریتانیا، کتابخانه ملی فرانسه و موزه ریتبرگ زوریخ نگهداری می‌شود[1]. معین مصور پیروی مکتب استادش رضا عباسی باقی ماند و از آن عدول نکرد. از این‌روست که شیوه او منحصر به خودش است و برخلاف جریان غالب مکتب اصفهان در نیمه دوم قرن یازدهم ه. ق در آثار او تأثیر کمی از نقاشی اروپایی و هندی دیده می‌شود.

در دوره صفویه و از نیمه دوم سده دهم کشیدن نگاره‌های تک‌برگی از سوی نقاشان رونق و رواج قابل‌توجهی یافت و نه تنها شاه، بلکه شاهزادگان، اعیان محلی، دیوانیان، تجار ثروتمند و سیاحان خارجی نیز به این نقاشی‌ها علاقه‌مند بودند. دامنه خرید و فروش این آثار در همان دوره آن‌چنان وسعت یافت که تا بازارهای هند نیز کشیده شد. این نوع نقاشی در زمان شاه‌عباس شاخص‌ترین نوع نقاشی مکتب اصفهان بود. اگرچه بیشتر دوران کاری معین مصور به تصویرسازی نسخه‌های خطی مانند شاهنامه گذشت، اما نقاشی‌های تک‌برگی متعددی نیز خلق کرد. نقاشی‌های تک‌برگی برخلاف پروژه‌های بزرگ مانند شاهنامه که به صورت گروهی کار می‌شدند، به صورت آشکارتری سبک فردی و خلاقیت‌های یک هنرمند را نشان می‌دهد. تنوع موضوعی نقاشی‌های تک‌برگی معین مصور نشانه تبحر او در کشیدن انواع موضوعات و اشیاست. معین مصور به‌خصوص در شبیه‌سازی و چهره‌پردازی استادی چیره‌دست بود. به طوری‌که یکی از نقاشی‌های معروف او پرتره استادش رضا عباسی است که اکنون در کتابخانه دانشگاه پرینستون نگهداری می‌شود.

تصویر زن‌ها در حال کشیدن قلیان یکی از سوژه‌های مورد علاقه معین مصور بود و او دست‌کم سه بار دیگر آن را در حالت‌های مختلف به تصویر کشیده است: دو بار در سال ۱۰۸۴ ه. ق و یک بار در سال ۱۰۷۵ ه.ق که نقاشی اخیر در حراج ساتبیز، ۲۴ اکتبر ۲۰۱۸ به فروش رسیده است.

اثر حاضر نیز تکرار همین سوژه با ترکیبی متفاوت و در عین‌حال نمونه مهمی از پرتره‌های تک‌چهره‌ای است که معین مصور کشیده است. در این نقاشی ظرافت قلم نقاش به‌ویژه در صورت و لباس‌های زن نمایان است. هماهنگی رنگ‌ها، تناسبات دست و پا، خطوط ظریف صورت، پرداز دقیق موها و عناصر پسزمینه پویا، این پرتره را به نمونه‌ای جذاب از آثار معین مصور تبدیل کرده است. وسواس معین مصور در تصویرگری جزییات را می‌توان در کشیدن خطوطی دید که حرارت زغال‌های بالای قلیان را نشان می‌دهد.

نقاشی حاضر بسیار مشابه نقاشی دیگری از معین مصور است که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. در آن نقاشی زنی نشسته به تصویر کشیده‌شده که تنگ آب و چند میوه در پیش دارد و با انگشتانش چیزی را می‌شمرد. نقاشی حاضر و نقاشی موزه بریتانیا از حیث اجزای مختلف چهره، خمیدگی بدن، گردنبند، چین‌های لباس، خطوط بخش‌های مختلف پا و گره شال کمر کاملاً مشابه هم هستند. آن نقاشی در سال ۱۰۸۴ ه. ق کشیده شده است. مشابهت دو نقاشی این احتمال را تقویت می‌کند که نقاشی حاضر هم در همان سال یا نزدیک به آن تصویر شده باشد. لباس‌های زن نقاشی دیگر معین مصور در موزه بریتانیا نیز شباهت زیادی با اثر حاضر دارد. این نقاشی نیز در سال ۱۰۸۴ ه. ق کشیده شده است.

این نقاشی در دوره صفویه قطعه‌سازی شده است. دور نقاشی دو جدول آبی و سرمه‌ای مذهب کشیده شده و حاشیه پهن صفحه نیز با نقوش گل و گیاه به رنگ‌های مختلف آراسته شده است.

معین مصور در اغلب موارد آثار خود را با عبارت «رقم کمترین معین مصور» امضا می‌کرد. او این پرتره را هم با همین عبارت امضا کرده؛ اما با کمی تفنن آن را به صورت یک لوگو درآورده است.

نقاشی‌های معین مصور به خوبی ویژگی‌های مکتب اصفهان را منعکس می‌کند و به همین دلیل معمولاً با مبالغ قابل‌توجهی خرید و فروش می‌شود. برای نمونه دو نقاشی از او در حراج کریستیز، ۱۰ می ۲۰۱۸ به قیمت‌های ۲۱۲۰۰۰ و ۵۸۸۰۰۰ دلار به فروش رسید.

پرتره رضا عباسی اثر معین مصور، کتابخانه دانشگاه پرینستون

[1] . احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج ۳، ص ۱۱۷۴- ۱۱۹۹.