اثر حاضر با نوشتار « یا علی مدد یا مولای درویشان»، پیشینه نقاشی-خط مدرن ایران را نشان می‌دهد تا سندی باشد بر اهمیت تاریخی و ریشه‌های هنری این ژانر پرطرفدار از هنر معاصر ایران. این پیشینه دست‌کم به اواسط قرن 13 هجری شمسی، بیش از صد سال پیش، بازگشته و تلاش‌های خلاقانه خوشنویسان ایرانی آن عصر را دربرمی‌گیرد که عناصر نقاشانه و نقش‌مایه‌های تصویری را با خوشنویسی فارسی به زیبایی در هم می‌آمیزد.
تعداد زيادي از نقاشي-خط‌هاي معاصر را مي‌توان ادامه تجربه‌هايي دانست كه در سنت خوشنويسي، با عنوان كلي خطوط تفنني شناخته مي‌شدند. لفظ «تفنن» نشان‌دهنده حدود و ثغوريست كه خوشنويسي كلاسيك را همچون صناعتي جدي، از بازي‌هاي مفرح با اشكال خوشنويسانه جدا مي‌كرده است. يكي از اين تفنن‌ها كه حسن زرين قلم، نقاش، شاعر، خوشنویس و تصویرگر عصر قاجار در آن مهارتي ويژه داشت، خطي موسوم به گلزار است. «هرگاه خطي چون نستعليق را جلي(درشت) نويسند و سپس داخل (بخش مركبي) حروف، كلمات و خصوصاً بخش‌هاي تمام قلم و پهن را با گل، برگ، و غنچه نقاشي و تزئين كنند» گونه‌اي خط پديد مي‌آيد كه به آن گلزار مي گويند.»[1] در اين خط كه محتوايي عمدتاً مذهبي و شيعيانه دارد عناصر تزئيني از اطراف حروف به داخل آنها منتقل مي‌شوند. به طوري كه معلوم نيست نقاشي، خط را نوشته يا خط، نقاشي را كشيده است؟ در اثر اين جابه‌جايي، اسليمي‌ها و نقوش تزئيني به مركز اثر يعني سطوحي كه قرار بوده با پهناي قلم پر شوند رفته و حاشيه، با خط تزئين مي‌شود؛ خطوطي با قلم ريزتر، از نسخ و ثلث گرفته تا شكسته و تعليق و… كه گاهي در كنار نقوش تزئيني به فضاي داخلي حروف درشت هم وارد مي‌شوند. بدين ترتيب لازم است كه خطاط علاوه بر نقاشي، بر انواع خطوط هم تسلط داشته باشد؛ هنري كه حسن زرين قلم به اعلا درجه از آن برخوردار بود. او به هفت قلمِ خط و كتابت طغراهاى تزیینى تسلط كامل داشت، خطوط را با هم تركيب مي‌كرد و در درونشان تصاویر مذهبى مي‌كشيد.
آنچه در خط گلزار جلب نظر مي‌كند، از ميان رفتن فاصله ميان نقوش، اسليمي‌ها، چهره‌ها و بدن‌هاي مينياتوري با خط نستعليق است. خطي كه به دليل منحني‌های فرمی و برخي نسبت هاي هندسي در مقايسه با ديگر خطوط اسلامي، به اشكال تزئيني برگرفته از طبيعت و نيز شاكله اندام انسان، نزديك‌تر است. به طور كلي ميان اندام‌هاي استيليزه (چكيده‌شده) در نگارگري ايراني و اشكال انتزاعي حروف كه الگوهاي زيبايي را از هندسه اندام آدميزاد اخذ كرده‌اند، رابطه تنگاتنگي برقرار است كه خط گلزار با درهم بردن هرچه بيشتر آنها، بر اين نزديكي تأكيد بيشتري مي‌گذارد. نتيجه، بافتي همگن از نقوش منحني با رنگ‌هاي گرم است كه يكدستي فرش ايراني را تداعي و تصوير مي‌كنند.
حسن زرین قلم، از شاخص‌ترين چهره‌هاي اين شاخه اصطلاحاً تفنني است كه يكي از منابع اصلی و الهام‌بخش نقاشي-خط مدرن ایران به شمار مي‌رود. «زرين قلم شعر نیز میسرود. از آثار او: مرقعى به قلم‌هاى نستعلیق و نسخ و ثلث و تعلیق و توقیع و طغرایى و شكسته، از شش دانگ تا غبار خوش و متوسط، با رقم‌هاى: “كتبه حسن زرین قلم، شهر صفر سنهى 1301»، «حسن زرین قلم 1312 ،1311 ،1309 ،1306»، «خانهزاد آستان همایون… حسن زرین قلم، مداح ركاب… ناصرالدینشاه»، «كتبه و مشقه… حسن زرین قلم… سنهى 1307» و «… شهر رجب 1314 حسن زرین قلم… در عهد دولت… مظفرالدینشاه” است.»[2]
[1] – قليچ‌خاني، حميدرضا، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنويسي.
[2] – کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی – احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، انتشارات مستوفی، تهران ۱۳۷۶، ص ۱۵۳.
