امضاء: «حسن زرین‌قلم تاج الشعرا 1227» (پایین چپ)
ترکیب مواد روی مقوا
40×34 سانتیمتر
تاریخ اثر: 1227 ه.ق
پیشینه:
این اثر متعلق به یک مجموعه معتبر می‌باشد.

حسن زرین‌قلم از خوشنویسان دوران قاجار، علاوه بر کتابت، دستی در هنر تصویرگری و شاعری نیز داشت و این سه را در آثار تفننی خود، با ذوقی سرشار ترکیب کرده و آثار فراوانی آفرید که وجوه شاعرانه، صورتگرایانه و خطاطانه را به صورت همزمان در خود جای داده است.

ابتکار و تلفیق خطوط مختلف از ویژگی‌های بارز تابلوهای زرین‌قلم است. او در نگارش خطوط مختلف از قبیل نستعلیق، نسخ، ثلث، تعلیق، شکسته نستعلیق و… به استادی رسیده بود و در طغرانویسی (مثنانویسی) نیز شهره بود. علاوه بر آن خط غبار خوش و متوسط را به صورت برعکس نیز می‌نوشت و به همین دلیل آثارش در مرز میان خوشنویسی سنتی و آن‌چه بعدها نقاشیخط نام گرفت، قرار دارد.

اثر پیش‌رو تمامی ویژگی‌های مذکور را داراست، اما از یک نظر منحصر به فرد است. شیوه خاص زرین قلم در نگارش متن اصلی، که کلیت اثر را شکل می‌دهد، به این صورت بود که غالباً عبارت اصلی را با خط نستعلیق درشت می‌نوشت، سپس بدنه حروف و کلمات را با گل‌ها و اسلیمی‌ها پُر می‌کرد. این روش گلزار نامیده می‌شود. اما در اثر حاضر درشت‌ترین خط به‌کار رفته در تابلو، خطی میان ثلث و محقق است که با شیوه مثنانویسی عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین» را به صورتی نوشته که حروف، به شکل دو مرغ قرینه درآمده‌اند. وجه تسمیه مرغ در کنار بسم الله، نمادی از مرغ حق، روح الوهی بشر در حصار تن را در ذهن بازآفرینی می‌کند. از ابتکارات خاص هنرمند در تصویرگری این مرغ، استفاده از دو «الر» در کلمات الرحمن و الرحیم است که به صورت مثنی در هر یک از مرغ‌ها و در بخش پایین به‌کار رفته و حالت یک پایه را به پرنده‌ها داده است. دُم دو مرغ در کنار یکدیگر در پایین به صورت یک کتیبه درآمده که هنرمند در داخل آن امضای خود را تحت عنوان «العبد حسن زرین قلم تاج الشعرا» آورده و در قسمت بالا تبدیل به شکلی شبیه تاج شده است. دو تمثال مرد نیز در تصویر قابل رؤیت است؛ یکی در جای نگین درشت تاج که احتمالاً شمایل حضرت محمد (ص) است و دیگری در پایین به واسطه حالت نشستن و دست بر شمشیر، شمایلی از حضرت علی (ع) را می‌سازد.

با آن‌که هنرمند در رنگ‌آمیزی تابلو از رنگ‌های محدود قرمز، آبی لاجوردی، زرد و طلایی استفاده کرده ولی پراکندگی صحیح رنگ‌ها بر بستر تابلو، حالتی متعادل و هماهنگ را پدید آورده است.

نکته حائز اهمیت دیگر آن‌که در گوشه سمت چپ هنرمند شرح حال کاملی از سفارش‌دهنده اثر داده و سپس نام خود و تاریخ خلق اثر را نگاشته است. در حواشی اثر از اشعار فارسی استفاده شده که برخی از آن‌ها متعلق به خود زرین‌قلم است. از جمله دو بیتی در ضلع پایین اثر که هنرمند انتساب این شعر به خود را با عبارتی که در سمت چپ پایین و ذیل شرح طبع متن آورده تصدیق می‌کند.